Τι είναι οι τεχνικές προπαγάνδας; Είναι οι μέθοδοι και οι προσεγγίσεις που χρησιμοποιούνται για την διάδοση ιδεών που εξυπηρετούν ένα σκοπό: πολιτικό, εμπορικό, θρησκευτικό, ή αστικό.
Γιατί χρησιμοποιούνται; Για να χειριστούν τη λογική και τα συναισθήματα του κοινού. Για να πείσουν τον άνθρωπο να πιστεύει σε κάτι ή σε κάποιον, να αγοράσει ένα αντικείμενο, ή να ψηφίσει με έναν ορισμένο τρόπο.
Οι πιο συχνά χρησιμοποιούμενες τεχνικές προπαγάνδας:
ΦΟΒΟΣ: Όταν ένας προπαγανδιστής προειδοποιεί το κοινό του ότι αν δεν ακολουθήσει μια συγκεκριμένη πορεία δράσης, το αποτέλεσμα θα είναι η καταστροφή, χρησιμοποιεί την τεχνική του φόβου. Παίζοντας με τους βαθύτερους φόβους των ανθρώπων, όσοι χρησιμοποιούν αυτή την τεχνική, ελπίζουν να απομακρύνουν την προσοχή από τα πλεονεκτήματα της πρότασής, και να την κατευθύνουν στα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για να μειωθεί ο φόβος.
Η τεχνική του φόβου δεν πετυχαίνει εάν το κοινό αισθάνεται ανίσχυρο να αλλάξει την κατάσταση. Είναι πιο πιθανό να επιτύχει την επιθυμητή συμπεριφορά από το κοινό, εάν περιέχει συγκεκριμένες συστάσεις για να αποφευχθεί η απειλή, συστάσεις που το κοινό μπορεί να πιστέψει ότι είναι αποτελεσματικές και εφικτές.
Τέσσερα είναι τα στοιχεία που χρειάζονται για μια επιτυχημένη τεχνική φόβου:
1) η απειλή, 2) ειδική σύσταση σχετικά με το πώς το κοινό θα πρέπει να συμπεριφέρεται, 3) να γίνει αντιληπτό από το ακροατήριο ότι η σύσταση θα είναι αποτελεσματική στην αντιμετώπιση της απειλής, και 4) να γίνει αντιληπτό επίσης ότι είναι σε θέση να εκτελέσει τη συνιστώμενη συμπεριφορά.
Όταν δεν περιλαμβάνονται και τα τέσσερα στοιχεία, είναι πιθανό να αποτύχει.
Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του το 1964, ο Λίντον Τζόνσον, λέγεται ότι παρέσυρε πολλούς ψηφοφόρους με μια διαφήμιση στην τηλεόραση που απεικόνιζε ένα νεαρό κορίτσι σε μια πυρηνική έκρηξη. Αυτή η διαφήμιση συνέδεε τον πυρηνικό πόλεμο με τον Barry Goldwater (αντιπάλο του Τζόνσον), και πρότεινε ότι η ψήφος στον Johnson ήταν ο πιο αποτελεσματικός, εφικτός τρόπος για την αποφυγή της απειλής.
ΧΡΗΣΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ: Αυτή η τεχνική συνδέει ένα πρόσωπο ή μία ιδέα με ένα αρνητικό σύμβολο. Οι άνθρωποι υιοθετούν αυτό το είδος της συμπεριφοράς, όταν προσπαθούν να αποφύγουν να υποστηρίξουν τη δική τους γνώμη τους με τεκμήρια, και ελπίζουν ότι το κοινό θα απορρίψει το πρόσωπο ή την ιδέα με βάση το αρνητικό σύμβολο, αντί να κοιτάξει τα διαθέσιμα αποδεικτικά στοιχεία.
Μια πιο ήπια μορφή αυτής της τεχνικής περιλαμβάνει λέξεις ή φράσεις που έχουν επιλεχθεί επειδή εμπεριέχουν αρνητική συναισθηματική φόρτιση.
Λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνά είναι: κομμουνιστής, φασίστας, γουρούνι, αλήτης, αλλόκοτος, τρομοκράτης, κοινωνικός μηχανισμός, ριζοσπαστικός, άνανδρος κτλ
«ΛΑΜΠΕΡΕΣ» ΓΕΝΙΚΟΤΗΤΕΣ: Η τεχνική αυτή χρησιμοποιεί «πομπώδεις λέξεις» που ηχούν σημαντικές ενώ έχουν ελάχιστη ή καμία σημασία, και λειτουργεί με τρόπο αντίστροφο από την προηγούμενη τεχνική. Προσπαθεί να μας κάνει να εγκρίνουμε και να αποδεχτούμε χωρίς να εξετάσουμε τα αποδεικτικά στοιχεία.
Όταν κάποιος μιλάει για τη δημοκρατία, αμέσως σκεφτόμαστε τις δικές μας ιδέες σχετικά με τη δημοκρατία, τις ιδέες που μάθαμε στο σπίτι, στο σχολείο και στην εκκλησία. Πρώτη και φυσική μας αντίδραση είναι να υποθέσουμε ότι ο ομιλητής χρησιμοποιεί τη λέξη με την δική μας έννοια, ότι ο ίδιος πιστεύει ότι κι εμείς γι’ αυτό το σημαντικό θέμα. Το γεγονός αυτό μειώνει την αντίστασή μας, μας κάνει λιγότερο καχύποπτους απ’ ότι πιθανόν θα οφείλαμε να είμαστε, όταν ο ομιλητής αρχίζει να μιλά. Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται σημαίνουν διαφορετικά πράγματα για διαφορετικούς ανθρώπους, μπορούν να χρησιμοποιηθούν με διαφόρους τρόπους, ενώ δεν μπορούν να αποδειχθούν ή να διαψευσθούν. Λέξεις όπως “καλός”, “ειλικρινής”, “δίκαιο” και “καλύτερο” είναι παραδείγματα από τις «λαμπερές γενικότητες».
ΕΥΦΗΜΙΣΜΟΙ: Όταν οι προπαγανδιστές χρησιμοποιούν τις προηγούμενες τεχνικές, προσπαθούν να διεγείρουν το κοινό τους με φορτισμένες συναισθηματικά λέξεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ωστόσο, ο προπαγανδιστήςπροσπαθεί να κατευνάσει το κοινό προκειμένου να κάνει μια δυσάρεστη πραγματικότητα πιο εύγευστη. Αυτό επιτυγχάνεται με τη χρήση ήπιων λέξεων και ευφημισμών.
Δεδομένου ότι ο πόλεμος είναι μια ιδιαίτερα δυσάρεστη κατάσταση, ο στρατιωτικός λόγος είναι γεμάτος από ευφημισμούς. Στη δεκαετία του 1940, η Αμερική άλλαξε το όνομα του Υπουργείου Πολέμου σε Υπουργείο Άμυνας. Κατά την κυβέρνηση Reagan, το Πυραυλικό-MX μετονομάστηκε σε “Ειρηνευτής” (Peacemaker). Κατά τη διάρκεια του πολέμου, οι απώλειες αμάχων αναφέρoνται ως «παράπλευρες απώλειες», ενώ η λέξη «εκκαθάριση» χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της “δολοφονίας”.
ΜΕΤΑΦΟΡΑ: Στην τεχνική αυτή, γίνεται η προσπάθεια να μεταφερθεί το κύρος ενός θετικού συμβόλου σε ένα πρόσωπο ή μια ιδέα. Για παράδειγμα, η χρήση της σημαίας ως φόντο σε πολιτική εκδήλωση δημιουργεί το υπονοούμενο, ότι η εκδήλωση είναι πατριωτική, προς το συμφέρον δηλαδή της πατρίδας.
Ακόμα, με τη μεταφορά ο προπαγανδιστής καταφέρνει να πάρει την έγκριση ενός θεσμού, π.χ. της εκκλησίας ή του έθνους για μια εκστρατεία, μεταφέροντας με αυτόν τον τρόπο την εξουσία, την επιβολή και το κύρος του θεσμού στην εν λόγω εκστρατεία. Έτσι, κάνει το κοινό να αποδεχτεί κάτι που αλλιώς θα μπορούσε να το απορρίψει.
Μια ιδέα, ένα πρόσωπο, ένα πρόγραμμα, μπορεί να γίνει αποδεκτό επειδή απλά συνδέεται με την θρησκεία, την πατρίδα, την επιστήμη, τη δημοκρατία κτλ.
ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ: Η τεχνική της πιστοποίησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να κατασκευάσει μια δίκαιη, ισορροπημένη άποψη. Ωστόσο, χρησιμοποιείται συχνά με τρόπους που είναι αθέμιτοι και παραπλανητικοί.
Συνήθως χρησιμοποιεί μεγάλες προσωπικότητες για να υποστηρίξουν ένα θέμα ή ένα προϊόν, άτομα που συνήθως δεν έχουν τα προσόντα να έχουν κρίση για το συγκεκριμένο θέμα. Οι αθέμιτες μαρτυρίες είναι συνήθως προφανείς, και οι περισσότεροι από εμάς έχουμε πιθανόν αντιληφθεί αυτά τα ρητορικά κόλπα κάποια στιγμή. Ωστόσο, αυτό πιθανότατα συνέβη όταν η μαρτυρία προέρχονταν από κάποια προσωπικότητα για την οποία δεν τρέφαμε ιδιαίτερο σεβασμό. Όταν όμως η μαρτυρία παρέχεται από μια αξιοθαύμαστη προσωπικότητα, είμαστε πολύ λιγότερο επικριτικοί.
ΑΠΛΟΣ ΛΑΟΣ: Οι προπαγανδιστές που χρησιμοποιούν αυτή την τεχνική, προσπαθούν να πείσουν το κοινό τους ότι, οι ιδέες τους, είναι «του λαού», και μέσω αυτής της λαϊκής προσέγγισης προσπαθούν να το πείσουν να υποστηρίξει κάποιον ή κάτι. Χρησιμοποιείται από διαφημιστές και από πολιτικούς εξίσου. Μπορεί π.χ. να είναι εκατομμυριούχοι, αλλά όπου εμφανίζονται παρουσιάζονται ως απλοί πολίτες, με απλές καθημερινές συνήθειες και απόψεις.
ΜΟΔΑ: Η προσέγγιση της «μόδας» σας ενθαρρύνει να σκεφτείτε ότι, επειδή όλοι οι άλλοι κάνουν κάτι, θα πρέπει να το κάνετε κι εσείς, αλλιώς θα μείνετε εκτός. Ο προπαγανδιστής χρησιμοποιεί σύμβολα, χρώματα, μουσική, κίνηση, όλες τις δραματικές τέχνες. Μας κάνει να γράψουμε γράμματα, να στείλουμε μηνύματα, να συμβάλουμε στο σκοπό του. Απευθύνεται στην κοινή, για τους περισσότερους από εμάς επιθυμία, να ακολουθήσουμε το πλήθος. Επειδή θέλει να ακολουθήσουμε το πλήθος μαζικά, κατευθύνει σε ομάδες που συνδέονται με κοινούς δεσμούς, δεσμούς εθνικότητας, θρησκείας, φυλής, φύλου, επαγγέλματος κτλ. Έτσι οι προπαγανδιστές εκστρατεύουν υπέρ ή κατά ενός θέματος, απευθυνόμενοι σε εμάς ως χριστιανούς, εβραίους, μουσουλμάνους ή ως αγρότες, εκπαιδευτικούς, νοικοκυρές, εργάτες κτλ.
Με τη βοήθεια όλων των άλλων τεχνικών, τεχνάσματα κολακείαςχρησιμοποιούνται για να εκμεταλλευτεί τους φόβους και τα μίση, τις προκαταλήψεις, τις πεποιθήσεις και τα ιδανικά που είναι κοινά σε μια ομάδα ανθρώπων.
Όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μηνύματα που προσπαθούν να αξιοποιήσουν το φόβο μας, θα πρέπει να αναρωτηθούμε τα εξής:
Μήπως ο ομιλητής υπερβάλει στο φόβο ή την απειλή, προκειμένου να λάβει την υποστήριξή μου;
Πόσο θεμιτός είναι ο φόβος που προκαλεί ο ομιλητής;
Θα εφαρμόσει τη συνιστώμενη δράση για να μειώσει πράγματι την υποτιθέμενη απειλή;
Αν το δω ψύχραιμα, ποια είναι τα πραγματικά πλεονεκτήματα της πρότασης του ομιλητή;
Δημήτρης Μαρινάκης