Φαινόμενο Φόρερ (Forer Effect)

Φαινόμενο Φόρερ (Forer Effect) ή Φαινόμενο Μπάρνουμ (Barnum Effect) ονομάζεται η τάση των ανθρώπων να αξιολογούν προτάσεις ως εξαιρετικά ακριβείς, πιστεύοντας πως αφορούν τους ίδιους προσωπικά, ενώ στην πραγματικότητα είναι εξαιρετικά ασαφείς κι αόριστες ώστε να ισχύουν σε μία μεγάλη γκάμα ανθρώπων. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να εξηγήσει την ευρεία αποδοχή διαφόρων παραπλανητικών κι ανακριβών συστημάτων όπως είναι η θρησκεία, η αστρολογία, η μαντεία, καθώς επίσης και των διαφόρων τεστ προσωπικότητας.

Ένα παρόμοιο αλλά πιο γενικό φαινόμενο είναι αυτό της υποκειμενικής επιβεβαίωσης. Υποκειμενική επιβεβαίωση (αγγλ. Subjective validation), γνωστή και ως φαινόμενο προσωπικής επιβεβαίωσης, ονομάζεται η γνωστική προκατάληψη (cognitive bias) σύμφωνα με την οποία ένας άνθρωπος θεωρεί μία πρόταση ή κάποιο άλλο είδος πληροφορίας αληθή, αν αυτή έχει κάποιο σημαντικό νόημα ή σημασία για αυτόν. Με άλλα λόγια, η υποκειμενική επιβεβαίωση αφορά την τάση των ανθρώπων να συσχετίζουν δύο άσχετα μεταξύ τους συμβάντα (σύμπτωση), επειδή μία πεποίθηση, μία προσδοκία, ή μία υπόθεση απαιτεί κάποιον συσχετισμό. Η αρκετά σχετική με το Φαινόμενο Φόρερ έννοια, αποτελεί σημαντικό εργαλείο στο ψυχρό διάβασμα (cold reading). Θεωρείται ως το κύριο χαρακτηριστικό πίσω από όλες τις αναφορές σε υπερφυσικά φαινόμενα. Γι αυτό το λόγο τα άτομα αναζητούν τα κοινά σημεία μεταξύ της προσωπικότητας τους και τα χαρακτηριστικά του αστρολογικού ζωδίου τους.

Υπάρχει μια κατάσταση που λέγεται ‘ομαδοποίηση’ και μια άλλη που λέγεται ‘διαφοροποίηση’. Ο υγιής πνευματικά άνθρωπος μπορεί να τις ξεχωρίζει και να δρα αναλόγως. Αυτό σημαίνει πως δεν ταιριάζουν όλα με όλα, υπάρχουν διαφορές και ομοιότητες σε κάθε περίσταση ή κατάσταση. Η διαφοροποίηση είναι μια ανώτερη πνευματική ικανότητα. Δεν μπορείς να γελάς σε μια κατάσταση που δεν είναι αποδεκτό, αλλά δεν υπάρχει λόγος και να κλαίς, μπορείς να γελάς εσωτερικά και εξωτερικά να είσαι σοβαρός όπως αρμόζει στην περίπτωση. Αν και όταν το πετύχεις αυτό, γίνεσαι ο κυρίαρχος, ο κατεργάρης του σύμπαντος, ο ζαβολιάρης.

Ο Νόμος του Λίτλγουντ (αγγλ. Littlewood’s Law) αναφέρει πως τα άτομα μπορούν να περιμένουν ένα θαύμα να τους συμβεί, με συχνότητα περίπου ενός κάθε μήνα. Ο νόμος διατυπώθηκε από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ Τζ. Ε. Λίτλγουντ, και δημοσιοποιήθηκε σε μία συλλογή εργασιών του με τίτλο, A Mathematician’s Miscellany, στην οποία προσπαθεί (μεταξύ άλλων) να απομυθοποιήσει την υποτιθέμενη υπερφυσική φαινομενολογία στηριζόμενος κυρίως στον Νόμο των Πραγματικά Μεγάλων Αριθμών, σύμφωνα με τον οποίο όταν το μέγεθος του δείγματος είναι αρκετά μεγάλο, κάποιο εξαιρετικά απίθανο ενδεχόμενο είναι πιθανόν να συμβεί.

Ο Λίτλγουντ ορίζει το θαύμα ως ένα εξαιρετικό «γεγονός» ξεχωριστής σημασίας που μπορεί να συμβεί με συχνότητα μία στο εκατομμύριο. Υποθέτει πως κάθε δευτερόλεπτο, ένας ξύπνιος άνθρωπος βιώνει ένα «γεγονός» το οποίο μπορεί να είναι είτε σημαντικό, είτε όχι. Επίσης, ο Λίτλγουντ υποθέτει πως ο άνθρωπος είναι ξύπνιος για περίπου 8 ώρες κάθε μέρα.

Ως αποτέλεσμα, λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις υποθέσεις και υστέρα από απλούς υπολογισμούς, ένας άνθρωπος μέσα σε 35 μέρες θα έχει βιώσει περίπου ένα εκατομμύριο γεγονότα. Σύμφωνα με αυτόν το ορισμό του θαύματος, κάθε άτομο αναμένεται να έχει παρατηρήσει τουλάχιστον ένα θαύμα με το πέρασμα 35 συνεχόμενων ημερών – και κατά συνέπεια, σύμφωνα με αυτή τη λογική, γεγονότα που μπορούν να χαρακτηριστούν ως θαύματα εμφανίζονται εν τέλει αρκετά συχνά.

Πείραμα του Φόρερ: Το 1948 ο ψυχολόγος Μπέρτραμ Φόρερ έδωσε ένα τεστ προσωπικότητας στους φοιτητές του, αφού τους πληροφόρησε πως ο κάθε φοιτητής θα λάβει στο τέλος μία ξεχωριστή αποτίμηση προσωπικότητας βάσει των επιλογών του. Ο Φόρερ αγνόησε τις απαντήσεις τους και έδωσε στον καθένα την παρακάτω αποτίμηση. Τους ζήτησε να την βαθμολογήσουν από το 0 μέχρι το 5, με το «5″ να σημαίνει ότι ο αποδέκτης αισθανόταν ότι η αποτίμηση ήταν μια «εξαιρετική» περιγραφή και το «4″ να σημαίνει ότι η αποτίμηση ήταν «καλή». Η μέση βαθμολογία της τάξης ήταν 4.26.

Αυτό έγινε το 1948. Το πείραμα επαναλήφθηκε εκατοντάδες φορές με φοιτητές ψυχολογίας και ο μέσος όρος ακόμα κυμαίνεται γύρω στο 4.2 από τα 5, ή αλλιώς στο 84% επιτυχία. Στην πραγματικότητα όλοι οι φοιτητές έλαβαν την εξής αποτίμηση:

Έχετε μια ανάγκη οι άλλοι άνθρωποι να σας θαυμάζουν και να σας συμπαθούν αλλά παρ’ ολ’ αυτά έχετε την τάση να είστε επικριτικός με τον εαυτό σας. Αν και έχετε κάποιες αδυναμίες στην προσωπικότητά σας, γενικά μπορείτε να τις αντισταθμίζετε. Έχετε σημαντικές ικανότητες τις οποίες δεν έχετε χρησιμοποιήσει προς όφελος σας. Πειθαρχημένος και με αυτο-έλεγχο εξωτερικά, εσωτερικά όμως έχετε την τάση ν’ ανησυχείτε και να είστε ανασφαλής. Κατά καιρούς έχετε σοβαρές αμφιβολίες για το αν έχετε πάρει τις σωστές αποφάσεις ή αν έχετε κάνει το σωστό πράγμα. Προτιμάτε να έχετε μια κάποια αλλαγή και ποικιλία και δυσανασχετείτε όταν περιορίζεστε από φραγμούς και αμφιβολίες. Καμαρώνετε γιατί είστε σκεπτόμενο άτομο και δεν δέχεστε τα λεγόμενα των άλλων χωρίς ικανοποιητικές αποδείξεις. Έχετε όμως καταλάβει ότι δεν είναι συνετό να είστε πολύ ειλικρινής όταν αποκαλύπτετε τον εαυτό σας σε άλλους. Κάποιες στιγμές είστε εξωστρεφής, καταδεκτικός, κοινωνικός, ενώ κάποιες άλλες είστε εσωστρεφής, επιφυλακτικός και μαζεμένος.

Ο Φόρερ έπεισε τους ανθρώπους ότι μπορεί να «διαβάσει» τον χαρακτήρα τους με επιτυχία. Αυτή είναι βασική αρχή της ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ Η ακρίβεια του εξέπληξε τους πειραματισθέντες, αν και η ανάλυση προσωπικότητας είχε παρθεί από την στήλη αστρολογίας μιας εφημερίδας, η οποία και μοιραζόταν στους φοιτητές ανεξάρτητα από το ζώδιο που είχε ο καθένας.

Το φαινόμενο Φόρερ εξηγεί, το γιατί τόσοι άνθρωποι πιστεύουν ότι ανοησίες όπως η θρησκεία, η αστρολογία, η πολιτική, η χαρτομαντεία, η χειρομαντεία, είναι αξιόπιστες επειδή φαίνεται να παρουσιάζουν μια ακριβή ανάλυση της προσωπικότητας και διαφόρων αόριστων και συνηθισμένων γεγονότων.

Οι επιστημονικές μελέτες τέτοιων συστημάτων παγίδευσης του ανθρώπου, δείχνουν ότι δεν είναι έγκυρα εργαλεία για την ανάλυση της προσωπικότητας κάποιου, παρ’ ολ’ αυτά όμως η κάθε μια έχει αρκετούς ικανοποιημένους πελάτες που είναι πεπεισμένοι για την ακρίβεια τους. Οι πιο συνήθεις εξηγήσεις που δίνονται για το φαινόμενο Φόρερ, εμπλέκουν την πίστη, την ελπίδα, τους ευσεβείς πόθους, τη ματαιοδοξία και την τάση που έχει ο άνθρωπος (ναι το γνωστό κι ασήμαντο εγώ του) να θέλει να βγάζει νόημα από τις εμπειρίες του, αν και η εξήγηση του ίδιου του Φόρερ αναφερόταν στην πίστη και στην ανοησία.

Ο ψυχολόγος Barry Beyerstein πιστεύει ότι «η ελπίδα και η αβεβαιότητα βάζουν σε κίνηση ισχυρές ψυχολογικές διεργασίες οι οποίες και κρατούν όλους τους μυστικιστικούς και ψευδεπιστημονικούς συμβούλους προσωπικότητας στο επάγγελμα». Συνεχώς προσπαθούμε να βγάλουμε νόημα από μια ομοβροντία φαινομενικά ασύνδετων πληροφοριών που λαμβάνουμε καθημερινά και έχουμε γίνει τόσο καλοί στο να συμπληρώνουμε τα κενά ώστε να βγάζουμε ένα λογικοφανές σενάριο μέσα από σκόρπιες πληροφορίες, που μερικές φορές βγάζουμε νόημα και μέσα από ανοησίες. Ναι η ικανότητα της Διάκρισης και της Διαφοροποίησης όπως και η Παρατήρηση του Ολοφάνερου, είναι εξαιρετικά σημαντικές για την επιβίωση. Είναι βασικά εργαλεία του ικανού πολεμιστή αλλά έχουν εκφυλιστεί από τον πλαδαρό «πολιτισμένο» άνθρωπο.

Συχνά συμπληρώνει τα κενά για να του παρέχουν μια συνεκτική εικόνα του τι ακούει και βλέπει, αν και μια κοντινότερη εποπτεία των δεδομένων, δείχνει ότι αυτά είναι ασαφή, συγκεχυμένα, δυσνόητα, ασυνεπή ή ακόμα και ακατάληπτα. Τα ψυχικά μέντιουμ και οι αστρολόγοι για παράδειγμα, πολλές φορές θα ρωτήσουν αρκετές ασύνδετες και διφορούμενες ερωτήσεις τη μια μετά την άλλη, ώστε να δίνουν την εντύπωση ότι έχουν πρόσβαση σε προσωπικές λεπτομέρειες του ανθρώπου. Στην πραγματικότητα, τα μέντιουμ δεν χρειάζεται να έχουν καμία ενορατικότητα σχετικά με την προσωπική ζωή του ανθρώπου, μιας και είναι το ίδιο το άτομο που, πρόθυμα και ασυνείδητα, κάνει όλους τους συσχετισμούς και τις επιβεβαιώσεις, ειδικά όταν επιβεβαιώνουν το εγώ του, δηλ. τις πεποιθήσεις του. Οι ψυχικοί βοηθούνται σ’ αυτή τη διαδικασία χρησιμοποιώντας τεχνικές ψυχρού διαβάσματος.

Ο David Marks και ο Chard Kamman λένε ότι, μόλις βρεθεί μια πεποίθηση ή μια προσδοκία, ειδικά μια που επιλύει κάποια δυσάρεστη αβεβαιότητα, πολώνει τον παρατηρητή στο να προσέξει νέες πληροφορίες που επιβεβαιώνουν την πεποίθηση αυτή και στο να αγνοήσει αντικρουόμενα γεγονότα. Αυτός ο αυτό-διαιωνιζόμενος μηχανισμός εδραιώνει το αρχικό λάθος και δημιουργεί μια υπέρ-εμπιστοσύνη με την οποία τα επιχειρήματα των αντιπάλων φαντάζουν ως πολύ ασθενή για να καταρρίψουν την αρχική αυτή πεποίθηση. Προσπάθησε να μιλήσεις λογικά σε κάποιον που βλέπει θαύματα στις εικόνες κάποιας θρησκείας και σε κάποιον θεό που τον εκβιάζει με τις φωτιές της κόλασης αν δεν τον υπακούει, επειδή τον αγαπάει !!

Το φαινόμενο Φόρερ εξηγεί μερικώς μόνο το γιατί τόσοι άνθρωποι δέχονται ως ακριβείς διάφορες απόκρυφες ή ψευδοεπιστημονικές τεχνικές αποτίμησης του χαρακτήρα. Το ψυχρό διάβασμα, η ενίσχυση μέσα από την κοινότητα και η επιλεκτική κρίση, επίσης υποκρύπτονται πίσω από τέτοιες αυταπάτες. Πρέπει επίσης να παραδεχθούμε ότι αν και πολλοί ισχυρισμοί σε μια τέτοια ψευδοεπιστημονική αποτίμηση προσωπικότητας είναι ασαφείς και γενικόλογοι, κάποιοι είναι συγκεκριμένοι. Κάποιοι απ’ αυτούς που είναι συγκεκριμένοι στην πραγματικότητα ισχύουν για μεγάλο αριθμό ανθρώπων και κάποιοι τυχαία θα είναι ακριβείς περιγραφές λίγων και εκλεκτών.

Έχουν γίνει αρκετές μελέτες πάνω στο φαινόμενο Φόρερ. Οι Dickson και Kelly έχουν εξετάσει πολλές απ’ αυτές και έχουν συμπεράνει πως συνολικά υπάρχουν σημαντικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν τον ισχυρισμό ότι τα διάφορα προφίλ που χρησιμοποίησε ο Φόρερ θεωρούνται γενικά ως ακριβή από τα υποκείμενα που έλαβαν μέρος σ’ αυτές. Επίσης, υπάρχει μια αυξημένη αποδοχή του προφίλ όταν σ’ αυτό υπάρχει μια ετικέτα που γράφει «Για σένα».

Οι ευνοϊκές αποτιμήσεις «γίνονται περισσότερο αποδεκτές ως ακριβείς περιγραφές του χαρακτήρα του ανθρώπου, απ’ ότι οι δυσμενείς». Αλλά οι δυσμενείς ισχυρισμοί «είναι περισσότερο αποδεκτοί όταν γίνονται από άτομα που φαίνεται να έχουν μεγάλο κύρος, παρά από άτομα με μικρό κύρος». Έχει επίσης βρεθεί ότι τα άτομα μπορούν γενικά να διακρίνουν μεταξύ ισχυρισμών που είναι ακριβείς (αλλά που ισχύουν για μεγάλη μερίδα ανθρώπων) και ισχυρισμών που είναι μοναδικοί (ακριβείς για το συγκεκριμένο άτομο αλλά όχι και για τους περισσότερους ανθρώπους). Υπάρχουν επίσης κάποια στοιχεία που δείχνουν ότι διάφορα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας όπως η ιδιοσυγκρασία, η ανάγκη για επιδοκιμασία και ο απολυταρχισμός, συνδέονται θετικά με την ευπιστία, στα προφίλ του Φόρερ.

Το φαινόμενο Φόρερ εξηγεί την ροπή του ανθρώπου στην Αυταπάτη και την ανικανότητα του να Παρατηρεί αυτό που είναι μπροστά στα μάτια του, δηλ. το Ο Λ Ο Φ Α Ν Ε Ρ Ο.

Αυτό το αχαλίνωτο όσο και ηλίθιο εγώ των ανθρώπων, είναι που έχει σταματήσει κάθε ανάπτυξη κάθε δημιουργικότητα και που τον καθιστά υποχείριο, δούλο και αντικείμενο των ομάδων που ανήκει. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν πως ένας άνθρωπος θεωρεί μια πρόταση ακριβή και την πιστεύει όσο ηλίθια κι αν είναι όταν:

Να Πιστεύει πως τα αποτελέσματα αφορούν αποκλειστικά τον ίδιο. (ικανοποιεί το εγώ του)
Να Πιστεύει στην ‘αυθεντία’ του αξιολογητή. (το εγώ του απαιτεί μια ‘αυθεντία’ για να το αξιολογίσει)
Να Πιστεύει στα αποτελέσματα κυρίως στα θετικά. (γιατί το εγω του, φυσικά είναι τέλειο)

Δηλ. απλά ΠΙΣΤΕΥΕΙ στην Αυταπάτη

* Το 94% των καθηγητών πανεπιστημίου νομίζει ότι είναι καλύτερο στη δουλειά του από τους υπόλοιπους συναδέλφους του.

* Το 25% των φοιτητών πιστεύει ότι βρίσκεται στο άνω 1% όσον αφορά την ικανότητα του να τα πηγαίνει καλά με τους άλλους.

* Το 70% των φοιτητών πιστεύει ότι βρίσκεται πάνω απ’ το μέσο όρο όσον αφοράτις ηγετικές ικανότητες. Μόνο το 2% πιστεύει ότι βρίσκεται κάτω του μετρίου.
–Thomas Gilovich How We Know What Isn’t So

* Το 85% των φοιτητών ιατρικής πιστεύει ότι οι πολιτικοί δεν πρέπει να δέχονται δώρα από διάφορα λόμπι. Μόνο το 46% πιστεύει ότι οι γιατροί δεν πρέπει να δέχονται δώρα από φαρμακοβιομηχανίες.
–Dr. Ashley Wazana JAMA Vol. 283 No. 3, January 19, 2000

* Μια ερευνητική ομάδα του πανεπιστημίου του Princeton ζήτησε από ανθρώπους να εκτιμήσουν το πόσο ευεπηρέαστοι είναι αυτοί και ο «μέσος άνθρωπος» από μια μεγάλη λίστα προκαταλήψεων. Η πλειοψηφία δήλωσε ότι είναι λιγότερο προκατειλημμένη από την πλειοψηφία.

* Μια μελέτη του 2001 πάνω σε ειδικευόμενους γιατρούς έδειξε ότι το 84% πίστευε πως οι συνάδελφοι του επηρεάζονται από φαρμακευτικές εταιρίες, αλλά μόνο το 16% πίστευε ότι επηρεάζεται και το ίδιο.
–Daniel Gilbert, «I’m OK; you’re biased»

* Οι άνθρωποι έχουν την τάση να κατέχουν υπερβολικά ευνοϊκές απόψεις σχετικά με τις ικανότητες τους πάνω σε κοινωνικούς και νοητικούς τομείς… Αυτή η υπερεκτίμηση συμβαίνει, εν μέρει, γιατί οι άνθρωποι που είναι αδέξιοι σ’ αυτούς τους τομείς φέρουν ένα διπλό φορτίο: Όχι μόνο καταλήγουν σε εσφαλμένα συμπεράσματα και ατυχείς επιλογές, η ανικανότητα τους τους στερεί και τη μεταγνωσιακή ικανότητα να το συνειδητοποιήσουν.

–»Unskilled and Unaware of It: How Difficulties in Recognizing One’s Own Incompetence Lead to Inflated Self-Assessments,» by Justin Kruger and David Dunning Department of Psychology Cornell University, Journal of Personality and Social Psychology December 1999 Vol. 77, No. 6, 1121-1134.

* Η ικανότητα του ανθρώπου για αυταπάτη δεν έχει όρια. — Michael Nova